زعفران را بایستی بدون هیچ اغراقی به عنوان گران‌بها‌ترین ادویه مورد استفاده در دنیا در نظر گرفت؛ ارزش بسیار بالای دارویی این گیاه به همراه عطر و طعم منحصر به فرد آن و همین‌طور کاربرد صنعتی آن در صنعت رنگرزی و صنایع غذایی، تقاضای این گیاه را در دنیا روزبه‌روز افزایش داده است. گذر زمان و افزایش سطح کشت این گیاه هم نتوانسته است از ارزش بالای آن کم کند، ارزش افزوده و سود تجارت جهانی بالای این محصول موجب شده است که بسیاری از کشورهای پیشرفته و صنعتی که به شدت درصدد افزایش قدرت اقتصادی و صادرات خود هستند به دنبال تولید این محصول در کشورهای خود باشند. یکی از این کشورها، چین است که در نیازسنجی جوامع و ملل مختلف برای تولید محصولات صادراتی دارای تقاضای بالا، به خوبی برنامه‌ریزی می‌کند و بی‌شک محصول ارزشمندی مانند زعفران چیزی نیست که از این قاعده مستثنی بماند.امروزه در تولید برخی از محصولات کشاورزی، استفاده از روش‌های صنعتی و مدرن از قبیل سیستم‌های گلخانه‌ای و سیستم‌های آب‌کشت (هیدروپونیک) افزایش قابل توجهی یافته است. در برخی از کشورهای اروپایی نیز مطالعاتی جهت استفاده از این روش‌های مدرن به طور خاص در مورد تولید گیاه زعفران انجام گرفته است، در همین حال کشور چین عرصه را مغتنم شمرده و به تولید انبوه این گیاه با این شیوه‌ها پرداخته است. نکته اینجاست که این کشور با این روش کشت و سیستم تولید گل زعفران، آیا ممکن است روزی به عنوان رقیبی جدی در کنار زعفران ایرانی وارد عرصه جهانی شود؟برای پی‌بردن به این سوال بهتر است کمی در مورد این سیستم کشت صحبت کنیم؛ سیستم‌های کشت در محیط‌های بسته و یا سیستم‌های کشت هیدروپونیک یکی از روش‌های مدرن در تولید برخی از گیاهان با دوره رشد کوتاه و سرعت رشدی بالا به حساب می‌آید. امروزه این تکنیک به‌طور خاص در مورد سبزیجاتی مثل: کاهو، گوجه‌فرنگی، خیار و سایر سبزیجات و همین‌طور برخی از گیاهان زینتی نظیر لاله، سنبل، آلسترومریا و غیره مورد استفاده قرار گرفته و به طور کاملا اقتصادی و با سود بالا این تکنیک انجام می‌گیرد. بزرگترین مزیت این سیستم‌های کشت استفاده حداکثر از فضا و سطح زیرکشت به سبب طبقاتی بودن و تراکم کشت بالاست که این موضوع هزینه تهیه زمین زراعی و عملیات مربوط به آماده‌سازی زمین را به شدت کاهش می‌دهد.
مزیت نسبی دیگر این روش‌های کشت، نسبت به روش‌های مرسوم، جلوگیری از هرزروی آب و خارج شدن آن از دسترس گیاه می‌باشد که این موضوع به شدت میزان آب مصرفی را کاهش می‌دهد. در کنار این مزایا، هزینه اولیه بالا برای تاسیس و راه‌اندازی این سیستم‌ها را می‌توان از معایب مهم آن در نظر گرفت که ممکن است تصمیم‌گیری را برای تولیدکنندگان جهت ورود به این عرصه کمی سخت کند. هر چند طی سال‌های آینده به خاطر صرفه‌جویی‌هایی که به سبب حذف برخی عملیات‌های هزینه‌بر کشاورزی از قبیل آماده‌سازی زمین، آبیاری، مبارزه با آفات و بیماری‌ها و وجین علف‌های هرز بوجود می‌آید به نوعی این هزینه اولیه بازگشته و سودی چند برابر را نصیب تولیدکنندگان می‌کند. کشور چین با توجه به نیروی کارگری ارزان قیمت و هزینه‌های تولید پایین، با قیمت نسبتا پایین‌تری زعفران را تولید و به بازار عرضه کرده است، با این حال هنوز نتوانسته به عنوان یک رقیب جدی برای کشور ایران در تولید زعفران قرار بگیرد. چرا که ایران به عنوان زادگاه زعفران و تولیدکننده بی رقیب این گیاه (بیش از ۹۰ درصد تولید خالص جهانی) همواره جایگاه خود را در این صنعت حفظ کرده است و رسیدن به این جایگاه برای سایرکشورها کمی دور از ذهن به نظر می رسد. در این شرایط نگرانی که به شدت در بلندمدت بایستی به آن توجه کرد ورود رقیبی مانند کشور چین در بازار تجارت جهانی زعفران نیست، چون با این سطح زیرکشت و تولید زعفران قدرت رقابت سایر کشورها با ایران بسیار سخت و محال به نظر می‌رسد، بلکه نگرانی آینده، ورود زعفران چینی به بازار مبادلات جهانی با قیمت بسیار پایین‌تر از هزینه تمام شده این محصول برای کشاورزان و تولیدکنندگان ایرانی می‌باشد. همچنین افزایش ورود زعفران تقلبی و با کیفیت‌های بسیار پایین به بازار مبادلات جهانی را نیز می‌توان از تبعات آن در نظر گرفت. ایران برای حفظ جایگاه خود در بازار تجارت جهانی زعفران و جلوگیری از سقوط قیمت و کیفیت این محصول با ارزش بایستی به راهکارهایی جهت بالا بردن راندمان تولید در مزارع زعفران و کاهش هزینه‌های تولید دست یابد. همچنین توجه بیشتر به بخش صادرات زعفران و فرآورده‌های وابسته آن با برندهای ایرانی می‌تواند به حفظ این جایگاه کمک کند که رسیدن به این مهم، همکاری و ارتباط جدی واحدهای تحقیقاتی، اجرایی و تولیدی بخش کشاورزی کشور را می‌طلبد. امیدواریم روزی در بازارهای ایران به سبب گرانی زعفران اصیل ایرانی، محصولی به عنوان زعفران چینی به فروش نرسد.
روح‌اله عامری
دانشجوی دکتری گیاهان دارویی- دانشگاه فردوسی مشهد
